اخبار سبزوار پيام : سیاسی ،امنیتی

نگاهی به آنچه در 28 مرداد گذشت؛

آیا عصر کودتا به پایان رسیده است؟

حرکت‌های سیاسی به طور کلی به دو دسته خودجوش و هدایت شده تقسیم می‌شوند، در حرکت‌های خودجوش مانند انقلاب‌ها مردم نقش تعیین‌کننده دارند، حال آنکه در حرکت‌هایی که در سطح حکومت اتفاق می‌افتد از جمله کودتا مردم نقشی نداشته و تنها می‌توانند روند موفقیت یا ناکامی آنها را تسریع کنند.

علل مختلفی باعث می‌شود یک کشور و نظام سیاسی به سمت کودتا پیش رود که در این خصوص می‌توان به نارضایتی، جدال بر سر قدرت، عدم دخالت و نقش آفرینی مردم و نخبگان سیاسی در ساختار حاکمیت، عدم وجود دموکراسی در کشور و دسیسه‌های نیروهای خارجی اشاره کرد.

دکتر علی اصغر داوودی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه کودتا دارای تعریف خاص و عام است در خصوص معنای خاص آن اظهار کرد: کودتا در معنای خاص زمانی اتفاق می‌افتد که عده‌ای از نخبگان نظام سیاسی کشور از وضع موجود ناراضی بوده و راه دیگری برای تحقق خواسته‌های خود جز انجام اقداماتی که منجر به سرنگونی رژیم موجود شود نمی‌بینند.
 
وی با بیان اینکه کودتا از یک واژه فرانسوی به معنا ضربه زدن و ساقط کردن دولت گرفته شده است، ادامه  داد: تعریف خاص واژه کودتا زمانی تحقق می‌یابد که نخبگان نظامی در کشور توسط ابزارهای خاص نظامی یا از طریق راهکارهای سیاسی و حتی اقتصادی شرایطی را ایجاد کنند که به کمک آن دولت و رژیم حاکم را ساقط کرده یا دولت مجبور به استعفا شود.
 
دکتر روح‌الله اسلامی، عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی نیز در گفت‌وگو با ایسنا-منطقه خراسان، کودتا را حرکت ناگهانی نظامیان برای به دست گرفتن قدرت و به زعم خود نجات کشور دانست و افزود: نظامیان که بیشتر برای دفاع از کشور در زمان جنگ و حملات نظامی تربیت می‌شوند زمانی که احساس ‌کنند امنیت کشور در داخل به خطر افتاده است در یک اقدام سریع مراکز حساس حکومتی را در دست گرفته، اعلام حکومت نظامی و برای مدتی دولت پیشین را سرنگون کرده و یک دولت نظامی را روی کار می‌آورند تا بتوانند امنیت کشور را حفظ کنند.
 
علت اصلی شکل‌گیری کودتا، ضعف جامعه مدنی یا محرومیت؟

در ادامه دکتر داوودی با تاکید بر اینکه کودتا از درون جامعه برنمی‌خیزد، خاطرنشان کرد: کودتا اقدامی است که مردم در ایجاد آن هیچ نقشی نداشته و تنها می‌توانند موفقیت یا عدم موفقیت آن را تسریع کنند، اساسا تغییرات اجتماعی و دگرگونی‌های سیاسی درون یک جامعه ریشه در مقوله‌ای به نام محدودیت دارد.

این تحلیل‌گر مسائل سیاسی تصریح کرد: هر زمان که بین توقعات و انتظارات مردم و نخبگان نظام سیاسی با توانمدی‌ها و امکانات موجود شکاف ایجاد شود، احساس محرومیت نسبی در جامعه شکل می‌گیرد که منجر به نارضایتی مردم یا نخبگان سیاسی شود.
 
اما دکتر اسلامی در پاسخ به این مساله که اساسا چرا یک کشور به دست کودتا پیش می‌رود، معتقد است یک نظام سیاسی در صورتی به سمت کودتا پیش می‌رود که جامعه ضعیف باشد، یعنی نهادها، احزاب، اصناف و گروه‌های موجود در جامعه به صورت قدرتمند شکل نگرفته باشند، امکان حرکت جامعه‌ای که در آن تعداد احزاب و گروه‌های واسطه میان خانواده و دولت کم یا فعالیتشان ضعیف شده به سمت کودتا بسیار زیاد است.
 
وی با اشاره به اینکه دسیسه‌ها و عوامل خارجی نیز در ایجاد کودتا در یک کشور موثر واقع می‌شوند، اضافه کرد : هر چند که اصلی‌ترین عامل کودتا در یک رژیم ضعف جامعه مدنی است اما زمانی که دولت استقلال و قدرت خود را از دست بدهد از سوی نیروهای خارجی کمک‌هایی به برخی از نیروهای داخلی می‌شود که می‌تواند سبب رقم خوردن کودتا در آن کشور شود.
 
انقلاب، شورش یا کودتا؟

دکتر داوودی با بیان اینکه عموما دو گروه نخبگان سیاسی و توده‌های مردمی دچار نارضایتی از رژیم حاکم بر یک کشور می‌شوند، عنوان کرد: اگر نخبگان و توده‌های مردمی هم‌زمان دچار نارضایتی شوند، این نارضایتی مضاعف موجب ایجاد شرایط انقلابی، جنگ داخلی و بحران‌های حاد می‌شود، در حالی که اگر نخبگان سیاسی در یک کشور از وضع موجود راضی بوده و احساس محرومیت نکنند و تنها توده مردم احساس نارضایتی کنند آنگاه این نارضایتی منجر به بروز آشوب و شورش می‌شود.
 
وی ادامه داد: در شرایطی که نارضایتی تنها در میان نخبگان نظام سیاسی یک جامعه به وجود آید و مردم از وضعیت موجود رضایتمند باشند نخبگان سیاسی با استفاده از ابزارهایی که در اختیار دارند در صدد تغییر وضع موجود برمی‌آیند که سبب می‌شود پدیده‌ای به نام کودتا رخ دهد.

مردم‌سالاری و امنیت، عوامل حفظ نظام در برابر کودتا

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد هدف از کودتا را تنها تغییر رژیم حاکم بر یک کشور تلقی کرد و گفت: با انجام کودتا و تغییر رژیم ممکن است ایده‌ئو‌لوژی و نظام سیاسی تغییر نکند و تغییر چندانی در شرایط زندگی مردم ایجاد نشود در حالی که در حرکت‌هایی مانند شورش، جنگ داخلی یا انقلابات ممکن است شرایط به کلی تغییر کنند. وقتی در کشوری انقلاب می‌شود نظام کاملا تغییر کرده و ارزش‌ها عوض می‌شوند همچنین در جریان یک شورش نیز ممکن است بخش محدودی از خواسته‌های مردم برآورده شوند و لزوما رژیم نیز تغییر نکند.
 
داوودی افزود: در شرایطی که در جریان یک کودتا تنها تغییر رژیم حاکم هدف نظامیان بوده و ممکن است پس از کودتا شرایط زندگی مردم به همان منوال سابق پیش رود مردم می‌توانند با کودتا همراهی نشان داده یا در مقابل آن بایستند که هر کدام از این دو حالت بستگی به عوامل مختلفی دارد.
 
وی در خصوص فاکتورهای موثر در واکنش مردم در یک کشور نسبت به کودتای نظامیان و نخبگان سیاسی اظهار کرد: اینکه مردم چقدر نظام حاکم بر کشور را از خود بدانند یکی از عوامل موثر در نوع واکنش مردم به کودتا در آن کشور است، اگر یک حکومت دموکراتیک وجود داشته که منتخب مردم باشد و نظامیان و سیاسیون در صدد سرنگونی آن برآیند قطعا مردم اجازه نمی‌دهند که کودتاچیان رای و خواسته‌ی آنان را نادیده بگیرند.
 
داوودی فرهنگ سیاسی مردم را در نوع برخورد آنان با کودتا در یک کشور موثر دانست و خاطرنشان کرد: در بعضی جوامع فرهنگ سیاسی مشارکتی است و در جایی که مردم میل به مشارکت داشته باشند حکومت‌هایی که برآمده از مشارکت نباشد نمی‌پذیرند، بنابراین کودتا نمی‌تواند در دراز مدت موفقیت‌آمیز باشد اما در جوامعی که فرهنگ سیاسی در آنجا فرهنگ عاملیت تابعیت باشد برای مردم تفاوتی ندارد که نظامیان یا سیاسیون در راس باشند. در این نوع فرهنگ کودتا می‌تواند موفق باشد. در کشورهایی مانند ترکیه در دهه 60، پاکستان یا کشورهای آمریکای لاتین نظامیان به سادگی می‌توانند قدرت را از دست حکومت منتخب بگیرند.
 
وی با اشاره به اینکه نارضایتی مردم از وضع موجود در یک کشور و وعده نظامیان برای ایجاد شرایط مطلوب‌تر تاثیر مستقیمی در استقبال مردم از کودتا دارد، تصریح کرد: به طور مثال در کشورهایی که ناامنی وجود دارد مردم به دنبال برقراری امنیت هستند، در چنین شرایطی حتی اگر مردم میانه خوبی با کودتاچیان نداشته باشند با این تصور که کودتاچیان می‌توانند در جامعه امنیت برقرار کنند کودتا را می‌پذیرند.
 
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد با بیان اینکه کودتا سوم اسفند سال 1299 در شرایطی رخ داد که در ایران هرج و مرج و بلوا وجود داشت، یادآور شد: زمانی که رضاخان کودتا را با همکاری خارجی‌ها به راه انداخت خیلی‌ها قلبا با آن موافق نبودند اما از اینکه می‌دیدند رضاخان ثبات و امنیت نسبی در جامعه ایجاد کرده به کودتا تن دادند.

ضعف جامعه مدنی اصلی‌ترین عامل در کودتا 28 مرداد

 دکتر داوودی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد در ادامه سخنانش با اشاره به کودتای 28 مرداد، مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی را در وقوع این کودتا دخیل دانست و ادامه داد: وزنه سنگین‌تر این کودتا متوجه وضعیت داخلی است، زیرا ضعف جامعه مدنی بزرگترین عاملی بود که در سال 1332 سبب وقوع کودتا در ایران شد.

وی با تاکید بر اینکه در غیاب یک جامعه مدنی نیرومند امکان انجام کودتا بسیار زیاد است، اضافه کرد: استبداد دوره قاجاریه، کوتاه بودن دوره مشروطه‌خواهی و سپس روی کار آمدن حکومت رضاخان به جامعه مدنی اجازه رشد و بسط در ایران را نداده بود، در سال‌های بین 1320 تا 1332 از یک طرف اشغال نظام از سوی خارجی‌ها و از طرف دیگر نبود حکومت مرکزی، همچنین عدم وجود نیروهای مستقل در داخل که منافع جناحی و حزبی را کنار گذاشته و به منافع ملی می‌اندیشند سبب شد تا جامعه مدنی در ایران تقویت نشود و توسعه پیدا نکند.

عملکرد مصدق سبب سقوط دولت ملی شد

دکتر اسلامی، عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی با اشاره به وجود شکاف‌های بسیاری در جامعه ایران در سال‌های منتهی به وقوع کودتا عنوان کرد: دولت مصدق آزادی‌های زیادی به مردم می‌داد که این آزادی‌ها سبب شد شکاف‌های قدیمی از جمله شکاف بین سنت‌گرایان و تجدد گرایان و شکاف بین مارکسیست‌ها با لیبرالیست‌ها دوباره احیا شوند، این شکاف‌ها مانع از یک‌دستی جامعه مدنی شدند.
 
وی خاطرنشان کرد: در سال‌های فعالیت مصدق توده‌ای‌ها با ملی ها، ملی‌ها با مذهبی‌ها و همچنین مذهبی‌های سنتی با مذهبی‌های نواندیش مشکل داشتند. در ابتدای آغاز دولت مصدق تمام این گروه‌ها با هم یک‌دست بوده و کنار هم بودند اما بعد از‌آن از یکدیگر جدا شده و رو در روی هم قرار گرفتند و جامعه ایران به جامعه‌ای متکثر اما ناتوان از حل اختلافات تبدیل شد که در آن تمام گروه‌ها در صدد حذف یکدیگر برآمده بودند، در چنین شرایطی تعدادی از نیروهای ارتش و تعدادی از عوامل دیگر با بیرون تماس گرفته و خواهان نجات کشور از این وضعیت هرج و مرج و بی‌ثباتی شدند.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: مصدق پس از ایجاد دولت رفته رفته به سمت نیروهای سلطنت طلب و نیروهای سکولار حرکت کرد و این باعث شد نیروهای مذهبی مانند جریان‌های کاشانی از آن دور شوند و او بدنه مذهبی جامعه را از دست بدهد. از طرف دیگر مصدق در رفتارش با محیط بین الملل بسیار آرمان‌گرا بود و فکر می‌کرد به راحتی می‌تواند سلطه چندین دهه‌ای انگلیسی را از بین ببرد.
 
اسلامی افزود: یکی دیگر از عوامل سقوط مصدق را می‌توان در این مهم دانست که مصدق خیلی به کمک آمریکا حساب کرده و گمان می‌کرد می‌تواند انگلیس را کنار بزند و آمریکا را به جای آن بنشاند در حالی که سیاست‌های این دو کشور در یک راستا بود.

دکتر داوودی نیز عملکرد مصدق را موثر در سقوط دولت وی دانست و بیان کرد: دولت مصدق اقداماتی انجام داد که علی‌رغم اینکه از پشتوانه ملی برخوردار بود به لحاظ حقوقی آثار و پیامدهای مطلوبی جهت حفظ استقلال ملی ایران در پی نداشت.

کدام اقدامات مصدق زمینه کودتا را در ایران مهیا کرد؟
 
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد در خصوص اقدامات ناصواب مصدق که منجر به کودتا در ایران شد، افزود: در این راستا می‌توان به منحل کردن مجلس توسط مصدق اشاره کرد. هر چند که مجلس آن مجلس ایده‌آلی نبود که مصدق به دنبال آن بود، اما همان مجلس می‌توانست در شرایط بحران به دولت کمک کند.
 
داوودی با اشاره به برخی اختلاف نظرات میان مصدق و آیت‌الله کاشانی ابراز عقیده کرد: اگر به جای توجه به منافع کوتاه مدت و شخصی به منافع بلند مدت و ملی نگریسته می‌شد این اختلافات روی نمی‌داد و به این سادگی کودتا اتفاق نمی‌افتاد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد اظهار کرد: مصدق به رغم اقدامات مهمی که انجام داد آنطور که باید و شاید در بدنه ارتش نفوذ نداشت و در واقع ارتش تحت فرمان مصدق نبوده و وابسته به دربار بود. وی توجه لازم را به ارتش و نیروهای نظامی نشان نداد که این مساله در کنار سایر عوامل مذکور کاتالیزوری در وقوع کودتا محسوب می‌شوند.

توده‌ای‌ها؛ ضد مصدق- ضد شاه

دکتر اسلامی با بیان اینکه مارکسیست‌ها و توده‌ای‌ها که مصدق به آنها آزادی داده بود در مجلات خود علیه مصدق می‌نوشتند، اضافه کرد: توده‌ای‌ها معتقد بودند مصدق ایران را به سمت آمریکا سوق می‌دهد و می‌گفتند اصلا ملی شدن نفت به چه معناست؟

وی با تاکید بر اینکه توده‌ای ها ضد شاه و ضد مصدق بودند، گفت: توده‌ای‌ها اعتقاد داشتند حرکت‌ مصدق درست است اما انقلابی نیست، از طرف دیگر محمدرضا شاه پهلوی معتقد بود که فعالیت‌های مصدق در نهایت منجر می‌شود که مارکسیست‌ها کشور را بگیرند. در نهایت توده‌ای‌ها ‌گفتند که باید به سمتی حرکت کنیم که مصدق را کنار بگذاریم.

دکتر داوودی با اشاره به اینکه آمریکایی‌ها در ابتدا از ملی شدن نفت حمایت کردند، عنوان کرد: علی‌رغم حمایت‌های اولیه، زمانی که آمریکا متوجه شد مصدق راه را برای باز کردن دست توده‌ای‌ها در قدرت و فراهم شدن زمینه برای حضور شوروی در ایران هموار می‌کند نگران شده و از حمایت‌های خود دست کشید.
 
جایگاه کودتا در دنیای امروز

عضو هیات علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی گفت: کودتا هنوز هم یکی از واژه‌هایی است که در سیاست می‌تواند شکل بگیرد. در بسیاری از کشورها مانند مصر و ترکیه که نیروهای نظامی در آنها قدرتمند هستند می‌توانند کودتا ایجاد کنند.

وی با تاکید بر اینکه کودتا در عصر ارتباطات به راحتی امکان‌پذیر نیست، ادامه داد: زمانی که یک جامعه با وضعیت هرج و مرج‌، نابسامانی و ناامنی مواجه شود، یعنی زمانی که سیاست‌مداران با هم اختلاف دارند نظامیان وارد می‌شوند و کودتا انجام می‌دهند اما اکنون کودتا نسبت به قرن بیستم بسیار دشوارتر است.
 
اسلامی بیان کرد: در گذشته ناگهان ارتش یک کودتا انجام می‌داد و موفق می‌شود اما اکنون با توجه به ارتقا سطح سواد مردم، گسترش تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی و افزایش روندهای جهانی شدن کودتا به راحتی امکان‌پذیر نیست. در کودتای اخیر ترکیه شاهد این مساله بودیم که مردم از طریق شبکه‌های اجتماعی به یکدیگر متصل و موجب ناکامی کودتا شدند.

اما دکتر داوودی با بیان اینکه وسائل ارتباط جمعی در ناکامی و عدم موفقیت یک کودتا تاثیرگذار نیست، یادآور شد: شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در جریان یک کودتا نقش تعیین‌کننده ندارند ولی در جهت موفقیت یا عدم موفقیت کودتا می‌توانند عمل کنند اما این مساله بستگی دارد که این امکانات در دست کدام گروه قرار گیرد.

گزارش از زهرا طهماسبیان، خبرنگار ایسنا-منطقه خراسان
 

---