اخبار سبزوار پيام : فرهنگی و هنری

"زعفرانیه"،‌ کاروانسرایی در کلاس جهانی بین ۲ قطب تاریخی سبزوار و نیشابور

 کاروانسرای تاریخی "زعفرانیه" واقع در روستایی به همین نام در شرق سبزوار و در حدفاصل این شهرستان با نیشابور، یکی از آثار ارزنده تاریخی غرب خراسان رضوی است که اکنون با ثبت به عنوان میراث جهانی، در آستانه پوست‌اندازی و نقش‌آفرینی جدیدی در عرصه گردشگری قرار گرفته است.
 این کاروانسرا در زمره ۵۴ کاروانسرای ممتاز از ۲۴ استان کشور است که اواخر شهریور امسال در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در پایتخت عربستان سعودی، در ردیف آثار تاریخی جهان به ثبت رسیده است.

کاروانسرای زعفرانیه که بنای آن مربوط به دوره های صفویه و قاجاریه است، در هفدهم آذرماه سال ۱۳۶۴ با شماره ثبتی ۱۶۹۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده‌ بود.

این کاروانسرا بر روی بنای متروکه کاروانسرایی مربوط به دوره صفوی و سلجوقی ساخته شده و دارای آب‌انباری قدیمی است که در ضلع جنوب غربی مجموعه کاروانسرا واقع شده است.

کاروانسرای زعفرانیه از نوع چهار ایوانی و دارای حیاط مرکزی و نیز اصطبل‌هایی در اطراف است که برای نگهداری اسبان و چهارپایان کاروانیان خسته از راه مورد استفاده بوده است.

در بعضی از تاق نماهای کاروانسرا تزیینات مقرنس وجود دارد و پلان آن دارای هماهنگی، تقارن و تعادلی کم نظیر است و ساخت آن متأثر از سبک آذری و آجرکاری‌های آن متأثر از سبک رازی است.

این کاروانسرا با پلان مربع مستطیل و به ابعاد ۳۷ در ۳۲.۵ متر در امتداد شمالی-زجنوبی و به شیوه چهار ایوانی متشکل از ایوانچه ها، حجره ها و اصطبل هایی وسیع بر گرد یک حیاط مرکزی ساخته شده است.

بیرون کاروانسرا را هفت برج دربر گرفته، در گوشه ها چهار برج مدور و در اضلاع شمال شرقی و غربی هر کدام یک برج نیم دایره تعبیه شده است و ارتفاع بنا در نمای بیرونی حدود ۶ متر است.


وجه تسمیه کاروانسرای زعفرانیه

بنا بر استناد موجود در سفرنامه "جیمس بیلی فریزر"، نقاش، سیاح و سفرنامه‌نویس بریتانیایی که چند سال در ایران زیسته و چندین سفرنامه درباره ایران نوشته است،‌ کاروانسرای زعفرانیه به دلیل استفاده از زعفران به جای کاه در ملات آن بدین نام معروف شده است.

در این خصوص در برخی تواریخ چنین آمده است که "در روزگاران قدیم بازرگانی چینی برای آن‌که رونق بازار چین را به رخ بازرگانان ایرانی کشد، یک کاروان بار زعفران به ایران گسیل داشت و به کاروانسالار گفت که زعفران ها را تنها به کسی بفروشد که یکجا توان خرید آن را داشته باشد.

بازرگان که از راه شمال شهرهای ایران را یکی پس از دیگری پیموده و خریداری نیافته بود که در مسیر بازگشت به محل فعلی روستای "زعفرانیه" سبزوار رسید و دید تاجری در حال ساخت کاروانسرا است،‌ که از کاروانسالار چینی چگونگی فروش زعفران ها را پرسید و او شرایط فروش را باز گفت.

بازرگان ایرانی را رگ غیرت جنبید و زعفران را یکجا از او خرید و گفت تا کارگرانش آنرا در زیر پی ساختمان کاروانسرا بریزند و به کاروانسالار چینی گفت که به کشور خود بازگرد و بگو که کاروان زعفران شما را در ایران در گِل پیِ کاروانسرا ریختند"...


جاذبه ای کم‌نظیر گردشگری بین ۲ قطب تاریخی خراسان

روستای زعفرانیه در مسیر جاده تاریخی ابریشم و در حدفاصل ۲ قطب مهم تاریخی خراسان قدیم یعنی شهرهای سبزوار و نیشابور و تقریبا در میانه های این مسیر واقع شده و گردشگران می توانند با توقف در آن و بازدید از کاروانسرای جهانی این روستا، خستگی راه را از تن به‌در کنند.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سبزوار گفت:‌ کاروانسرای زعفرانیه در فاصله ۴۰ کیلومتری شرق سبزوار و کنار جاده سبزوار - نیشابور قرار دارد و موقعیت ممتاز آن، بدان قابلیت تبدیل شدن به پایگاه گردشگری و مرکز خدماتی و رفاهی را داده است که با ثبت تاریخی آن مسیر این کار هموارتر شده است.

حسنعلی حبیب پور به خبرنگار ایرنا اظهار کرد:‌ بنای این کاروانسرای تاریخی با توجه به اسلوب و مصالح بنا به دوران صفوی و قاجاری مربوط است که علاوه بر قلعه تاریخی، بناهای آب انبار، چاپارخانه، یخدان و حمام قدیمی از دیگر آثار دیدنی این مجموعه به شمار می رود.

وی گفت:‌ کاروانسرای تاریخی زعفرانیه از جمله کاروانسراهای برون شهری سبزوار است که با هندسه مربع مستطیل شکل، متاثر از اقلیم و فرهنگ این منطقه در باند جنوبی جاده کنونی سبزوار - نیشابور و در حاشیه جاده قدیم ابریشم ساخته شده است.

وی افزود: این کاروانسرا دارای فضاهایی همچون اصطبل، هشتی، شاه نشین، حیاط مرکزی و اتاق هایی است که برای استراحت کاروانیان مورد استفاده بوده است.

حبیب پور، مصالح این بنا را آجر چهارگوش با ملات گل و گچ عنوان کرد که دارای تزیینات آجرکاری است و مساحت عرصه آن حدود پنج هزار و ۱۰۰ متر و اعیان آن نیز سه هزار و ۹۰۰ متر مربع است.

رییس پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی سبزوار نیز با اشاره به انجام چند مرحله عملیات مرمتی بر روی کاروانسرای زعفرانیه گفت: در آخرین مرحله ۲ سال پیش ۶ میلیارد ریال برای اجرای عملیات بازپیرایی و جداره‌سازی بخش‌هایی از ۶ اثر تاریخی ثبت شده روستای زعفرانیه شامل کاروانسرا، یخچال کلانتر، قلعه کهنه، چاپارخانه، حمام و آب‌ انبار آن هزینه شده است.

محسن برآبادی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: روستای زعفرانیه، دارای مجموعه تاریخی منحصر به فردی است که با موقعیت جغرافیایی مناسب، بافت تاریخی خاص، ۶ اثر تاریخی ثبت شده و وجود رودخانه و مجاورت با پناهگاه حیات وحش "شیراحمد" یکی از روستاهای هدف گردشگری سبزوار به شمار می رود.

بیشتر بخوانیم :

روستای گردشگری زعفرانیه

روستای زعفرانیه از توابع بخش مرکزی شهرستان سبزوار در استان خراسان رضوی، در جنوب بزرگراه تهران - مشهد و در شرق سبزوار، حدود هزار سال قدمت دارد که در گذشته های تاریخ رونق بسیاری داشته است و وجود کاروانسرای سلجوقی، که در دوران تیموری، صفوی و قاجاری مرمت و بازسازی شده است، سندی بر این مدعاست.

این روستا در میان دشت استقرار یافته و اطراف آن را کوه های بلندی فراگرفته است. کوه "چشمه سوخته" با ارتفاع ۱۷۰۱ متر، کوه "اولَر" با ارتفاع ۱۶۲۰ متر و کوه "رودکی" با ارتفاع ۱۹۱۸ متر، ارتفاعات مهم اطراف این روستا هستند.

دره اولر در ۹ کیلومتری شمال شرقی و "تنگه سیاه" در هشت کیلومتری جنوب این روستا قرار دارند و رودخانه دائمی "کالشور" نیز در سه کیلومتری جنوب این روستا جریان دارد.

کاروانسرای شاه عباسی، یخدان (یخچال)، آب انبار، قلعه قدیمی روستا، حمام قدیمی، آسیاب قدیمی و مهمانسرای دوران قاجاری جاذبه های اصلی گردشگری روستا هستند و بر رونق این روستا در قدیم دلالت دارند.

کاروانسرای عباسی زعفرانیه نمونه یک کاروانسرای کامل چهار ایوانی است که احتمالا موجب ساخت دیگر بناهای عام المنفعه همچون یخچال بزرگ، چاپارخانه، آب انبار و حمام در مجاورت آن شده است.

ایرانگردان متعددی از جمله "حکیم الممالک، سیف الدوله، هوتوم شیندلر، ناصر الدین شاه قاجار، اعتماد السلطنه، میرزا قهرمان امین لشکر، کرزن، خانیکوف، افضل الملک و جیمز بیلی فریزر" در سفرنامه های خود به کاروانسرای زعفرانیه سبزوار اشاره کرده اند.

بر اساس آمار موجود روستای زعفرانیه حدود ۷۰۰ نفر جمعیت دارد که به زبان فارسی و با گویش خراسانی سخن می گویند و درآمد بیشتر آنان از طریق فعالیت های زراعی و دامداری تامین می شود.

مهمترین محصولات زراعی این روستا شامل گندم، جو، پنبه، زیره، هندوانه و زعفران است که به ۲ شیوه آبی و دیم کاشته می شود. زنان روستای زعفرانیه نیز علاوه بر همکاری در فعالیت های زراعی و دامداری، به تولید صنایع دستی از جمله قالی و قالیچه (فرت) اشتغال دارند.

از غذاهای محلی روستای زعفرانیه می توان به انواع "اشکنه، کله‌جوش، دانه‌جوش، قوروت‌جوش، گوجه‌جوش و قورمه‌جوش" اشاره کرد.

۹۵۰ اثر تاریخی، فرهنگی، طبیعی و معنوی در سبزوار وجود دارد که تاکنون ۱۶۱ مورد آنها در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند.

---