آداب و رسوم سبزواری ها در شب یلدا
جان لطیفی و جهان جسم کثیف است تو شمع فروزنده و گیتی شب یلدا
یلدا درازترین شب سال شب اول از برج جدی شب چله بزرگ زمستانی در زبان سریانی به معنی میلاد است چون شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می کردند از این رو به این نام می نامند. شب یلدا شبی بلند است که خانواده کلان و خرد در منزل و یا خانه بزرگتری تحت عنوان باکلو (بابابزرگ ) بی بی کلو (مادربزرگ ) جمع می شوند تنقلات ، میوه ها و غذاهایی که نام خواهیم برد تهیه و آن شب را تا سپیده صبح به گفتمان از گذشته ها و نقل داستان ها ، متل ها ، چیستان ها را با یکدیگر به صرف گوش دادن به این مهم می گذرانند و این رسومی است که در سبزوار و اطراف و اکناف این شهرستان جاری است .
یک محقق و پژوهشگر آداب و رسوم در خصوص آداب و رسوم مردم این شهرستان گفت : در آن شب که بهتر است چله اش بگوییم چون ریشه در اعماق تاریخ ، فرهنگ این سرزمین داشته و دارد و هر چند که طول سال های گذشته تغییراتی یافته چیزهایی به آن افزوده و یا از آن رسوم کسر گردیده ، دختران با هم ، زنان باهم و مردان باهم چند سنگ کوچک و بزرگ به وزن تقریبی نیم کیلو و کمتر هم داخل مجمعه (سینی بزرگ ) برای شکستن بادام ، گردو و دانه های زردآلو تفت داده شده گذاشته می شود همانطور که گفتیم داستان ها ، متل ها ، چیستان ها و فال گرفتن ها و تعریف خاطرات گذشته از مادربزرگ و پدربزرگ آغاز می شود آن شب چای که جز اصلی ترین نوشیدنی محفل است با استکان و نعلبکی صرف می شود در این شهرستان جز رسوم لاینفک این مردمان است .
عبدالحسین کارگری " افزود : در این شب اگر می خواهید بدنتان از تمامی امراض در طول یک سال در امان باشد از هر چیزی که در سینی شب چله قرار می گیرد مقداری را تناول کنید و یا بچشید و مطمئن باشید هر چند این خوردن این میوه ها روی همدیگر غیر از این شب ایجاد مسمومیت می کند اما در این شب نه چیزی مشاهده و نه از درهم خوردن این تنقلات نقلی به میان آورده است بارها شده هندوانه را خورده و تخم هندوانه را بلافاصله تف داده و تناول کرده اند .
عضو شورای اسلامی سبزوار اظهار داشت : زیباترین چهره مراسمی که در شب یلدا در محلات و گوشه و اکناف سبزوار شهر دارالمومنین و شهر دیرینه های پایدار انجام می شود فرستادن خنچه میوه برای عروس از طرف خانواده داماد می باشد که در آن خنچه میوه های کم یاب تنقلات به همراه قواره پارچه که بیشتر چادر به همراه روسری بوده که نقل از حجاب مردمان این سرزمین می کند به همراه تکه ای بنا به وسع خود طلا یا نقره اعم از دستبند یا گوشواره با رعایت کامل و حداقل هفت رنگ میوه شامل انار ، انگور ، خرمالو ، سیب ، خربزه ، هندوانه ، گلابی که از میوه های به عمل آمده در خود شهرستان می باشد
در این بزم شبانه شب چله گاهی شعر خوانی و ترانه خوانی اعم از دوبیتی ، چهاربیتی که بعضا توسط دایره (دف) می باشد همراهی می گردد و گاهی جمعی از حاضرین بر هم می گردند و رقص محلی هم انجام می گیرد و زیرکانه در همین شب است از این مراسم که جوانان انتخاب همسر فامیلی از بین دختران فامیل درجه یک و دو انجام می دهند .
تنقلات محلی که در این شب مورد استفاده قرار می گیرد اکثرا در قدیم موادی بوده که خود در مزارع یا در باغ تولید و کاشت و برداشت آن را برعهده داشتند از قبیل برگه خشک زردآلو ، برگه هلو که درون آن هم مغز گردو قرار می دهند و خشک می کنند و حالا جوز قند نام می گیرد .
مویز کوهی که از انگور محلی دیوانه که مرسوم به انگور لوکه (دانه درشت ) می باشد و در آفتاب براکو خشک و تبدیل به مویز می شود
کشمش سبز قلمی ، عناب ، جوز (گردو ) ، بادام ، تخمه هندوانه محلی ، تخمه خربزه ، تخمه کدو ، تخمه آفتابگردان از میوه ها هندوانه ، انار ، گلابی های آونگی که به زمستانی هم معروف است خربزه بله جویی (گودی است که در موقع چیدن خربزه های تازه در بالای جوی های محل آب کنده می شود چرا که رطوبت و تری خاصی دارد کنده می شود و خربزه ها از بوته چیده و در کنار هم سالم ، بدون ضربه خوردن بمانند و بعد روی آنها را با هیزم پوشانده و بر روی آنها 50 تا 60 سانتی متر از خاک های همان محل ریخته و روی آن را می بندند البته علامت یا نشانی هم روی آن می گذرانند که آن محل را گم نکنند و در زمستان بویژه شب چله از کنار مزرعه که نشانی گذاشتند خاک برداری و خربزه های تر و تازه که تو گویی انگار هم اکنون از بوته ها جدا شده و به محفل می آورند و تناول می کنند .
چغندر پخته از نوع قرمز محلی ، شور محلی وچغندر قند ، شلغم و زردک پخته و انگورهایی که در زیر بوته ها به طریق خاصی نگهداری می گردد و همچون خربزهها تر و تازه به محفل شب یلدا آورده می شود .
و هندوانه که اصلی ترین و معروفترین میوه شب چله است که برای فرونشاندن حرارت کبد از این میوه ارزشمند استفاده می شود چرا که هندوانه را اطبای قدیم با عنوان آتش نشان نام برده اند چون رفع حرارت از کبد نموده و صفرا می زداید و آن قدر برکت در هندوانه ذکر می کنند که مرسوم است روز قبل از شب چله بیشترین چیزی که برای همدیگر به تعارف می برند کدو وهندوانه دیمه (هندوانی که فقط با آب باران عمل می آید ) است و آن را ثواب وبرکت مزرعه میدانند .
هویج اضافه شده به جای زردک ، گلابی ، انار ، زیتون سبز که مرسوم است اگر این چهار میوه و سبزی را در شب چله میل کنند از نیش عقرب تا یک سال در امان خواهند بود .
انگور به عنوان میوه ای که اگر در شب چله میل شود درتابستان دچار گرمازدگی نمی شویم حلوای ارده (از کوبیده کنجد و شکر حاصل می شود ) برای ازبین بردن درد چشم در فصل گرما استفاده می شود
سیر یا ترشی سیر که درد مفاصل ، صافذ شدن روده ها و شکم چاره ساز است و کاسنی و کلم که خونریزی لثه و خون دماغ را درمان می کند .
مسکه (کره محلی ) پنیر پوستی بعضا آبگوشت کله پاچه ، قرمه جوش ، زرک جوش ، کمه جوش ، دانه جوش ، آبگوشت و پلو خوش تیلی (خوش تیلی آش رشته ای که بسیار ریز تهیه می گردد و با روغن زرد محلی تف داده می شود تا رنگ آن سفید مایل به قهوه ای شود و نگهداری و در مواقع لازم زمانی که برنج می جوشد خوش تیلی را اضافه می کنند ( رشته پلو ) و شیرین پلو از جمله غذاهای شب یلدا است
باقالی پخته ، حلوای شکری ، حلوای شیره انگوری ، حلوای کدو و شام که بیشتر به آش ماستی با سبزی های بیابانی طبخ می شود و نان محلی و نان آجاری (آجار علفی است بیابانی از خانواده تره و پیازچه هم دارد که همه با هم همه با همراه گردو ، زردچوبه و زیره و پیاز در هم کوبیده و در خمیری که تهیه شده و با تنور پخته می شود و نان آن به نام آجاری معروف به علاوه مخلوطی از جزغاله ( مخلوطی از جرم دنبه و شهله گوسفند که روغنش را گرفته اند )
و تا سپیده صبح مراسم در کنار کرسی پرجنب و جوش پدربزرگ و مادربزرگ ادامه داشته و صبح همه به توصیه بزرگترها می بایست نماز صبح را چه زیبا به جماعت یا فرادا بجا آورده و دعای شکر را که معمولا توسط یکی از بزرگترهای فامیل خوانده می شود را آمین گفته و چنان که مقدور بود استراحتی می روند تا انشااله خود را آماده سازند برای آیین و مراسم دیگر که ریشه در فرهنگ غنی مردم دیار سربداران دارد .
